CEHALETİN BİLİMİ OLUR MU?

Agnotoloji 

Bütün dünya olarak zor bir süreç geçirdiğimiz şu günlerde gerçekliği olmayan  "Corona virüs Türklere bulaşmıyor(!)" "Sirke içerseniz corona size bulaşmaz(!)"iddialarıyla karşılaştığımız gibi önceden de “Antidepresanlar öldürüyor sakın içmeyin(!)”gibi iddialarla karşılaştık. Peki, bunları kim ortaya çıkardı ve daha da önemlisi neden ortaya çıkardı?

            Robert Proctor da buna benzer soruları yıllar önce tütün şirketlerinin yayınladığı bir metin sonucu sormuştu. 1979’da ortaya çıkan bu metinde sigara ve tütün şirketlerinin uyguladığı talimatlar yer almıştı. “Sigara ve Sağlık Önerileri” başlıklı bu yazıda tütün ürünlerine karşı düzenlenen kampanyaların üstesinden gelmek için büyük tütün şirketlerinin uyguladığı sigara kullanımına yönelik olumlu taktiklerden bahsedilmişti. (Bahsedilen yıllarda tütün ürünlerinin zararları net olarak ortaya konulmamıştı.)

Büyük şirketlerin kendilerine karşı yapılan kampanyalara karşı kullandığı taktikler Robert Proctor tarafından araştırılmış ve bu taktikler 1995’te Iain Boal ile beraber “agnotoloji” ismiyle kavramlaştırılmıştır. Kelime anlamı  “bilgisizlik bilimi” anlamına gelen kavram maddî ve/veya siyasi menfaat için bilerek yanlış bilgi yaymayı incelemektedir.

Proctor, bahsedilen talimatın maddelerini incelediğinde yazılan metinlerde kullanıcılarda kafa karışıklığı yaratma amacı güdüldüğünü fark etmişti. Başka bir deyişle tütün ürünleri konusunda kararsız olan kişilerin bu yazılan yönergelerle kafası karışacak ya sigaraya başlayacak ya da sigarayı bırakma fikrinden vazgeçecekti.

Tütün şirketlerinin yaptığı kampanyanın arkasında ise birbirine karşı olan iki görüşün rasyonel bir sonuca ulaşamayacağı görüşü hâkimdi. Bu görüşe göre de bilgisizlik dengeli bir şekilde yayılmakta ve güç sağlamaktaydı.

Proctor’a göre cehalet yalnızca öğrenilmemiş olanla alakalı değildi. Siyasi güç ve insanların bilgi sahibi olmasını istemeyen güçlü kurumlar tarafından oluşturulan bilgisizliğin de cehalet olduğunu vurgulamıştı.

Bu kavramı inceleyen başka bir bilim insanı David Dunning’e göre ise bilgisizliğin yayılmasında internetin rolü çok büyüktü. Günümüzde klavye başında herkes bir şeylerin uzmanı olabiliyorken bu görüşe katılmamak mümkün görünmüyor. İnsanlar, cehaletlerini sosyal medya araçlarıyla kolay bir şekilde yayıyor ve bunu yapmakta hiç zorlanmıyorlar.

Bu durumun oluşmasında ise cehaletin ayıp sayılması rol oynar. Merak ettiğimiz şeyleri sorma eğilimimiz ise doğuştan gelir. Cehaletten kurtulmayı ümit eder ve bunun sonucunda bilgi açlığı içinde etrafta koşup dururuz. Bir şeyi nasıl yapacağımızı, istediklerimizi nasıl elde edeceğimizi sürekli bilmek isteriz. Merak ettiğimiz şeyi anında cep telefonlarımız aracılığıyla öğrenebiliriz. Ancak ulaştığımız bilgi acaba doğru mu? Yoksa bilgi çöplüğündeki işe yaramaz, insanları yanlış yönlendirecek sahte bilgilerden bir tanesi mi? Bunun cevabını bulmak ne yazık ki artık çok zor. İşe yarar bilgiler, sanki bilmediğimiz bir dilde yazılmış bir kitap gibi ulaşamayacağımız bir rafta bulunuyor. Özetle doğru bilgiyi bulmak artık samanlıkta iğne aramaya benziyor.

Karanlık bir odada Siyah bir kedi bulmak oldukça zordur, özellikle de odada hiç kedi yoksa.”

Bilgisi olmadığı halde konu hakkında yorum yapmaya çekinmeyen profesörler ve kendini uzman olarak tanıtan insanlar cehaleti yaydıklarının farkında bile değiller. Cehaletin yayılması basit bir hileli yönlendirme süreci olarak görünse de aslında son derece yöntemli ve sistematiktir. Gelin cehaletin yayılma sürecini beraber inceleyelim.

1.  İlk olarak karşıdaki kişinin doğru bilgiye ulaşma yolları kapatılmalı.
2.   Sonra öyle bir konu bulunmalı ki karşıdaki kişi hiçbir şekilde anlamamalı ve kafası karışmalı.
3.   Kafa karışıklığı oluşturduktan sonra akla gelebilecek her şey tamamen çıkarlar için yapılmalı.
4.  Dikkat edilecek önemli bir nokta, bu süreç boyunca gerçeklikten uzaklaşmıyor gibi davranılmalı ve de tartışma zemini dengeli olmalı.
5. Sürecin sonuna gelen kişiler artık kendini uzman ilan edebilir ve de uzmanlığını kendi belirleyebilir.
6. Uzman olduğunu iddia edenlerin kendi uzmanlığı hakkında kısmi bilgileri bilmesi yeterlidir, ayrıntılı kavramlara odaklamasa da olur.

Bu adımları takip ederek cehaleti yayabilmek mümkündür. Bizlere düşen görev ise bu adımlara karşı dikkatli olup kendimizi cehaletten korumaktır. İkinci bir seçenek de kendi cehaletimizi yaymaktır. Seçim sizin. Cehaletten korunmak mı istiyorsunuz yoksa kendi cehaletinizi yaymak mı?

Cehaletimizin sınırlarının olduğu güzel günlerin gelmesi ümidiyle.

Kaynaklar:

BBC, British Broadcasting Corporation."DERGİ-Menfaat gereği cehalet yaymayı inceleyen bilim". Erişim 27 Mayıs 2020.

Firestin,S.(2014). How It Drives Science. (Çev.Doğan, M). İstanbul:Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.(Orijinal eserin yayın tarihi 2012).